Over het cardiovasculair risico in de menopauze

VROUWENGEZONDHEID Het is een misvatting dat cardiovasculair lijden vooral mannen treft. Na de leeftijd van vijftig jaar – typisch de start van de menopauze – lijden meer en meer vrouwen aan hart- en vaataandoeningen. Welke impact heeft de overgang op de algemene en cardiovasculaire gezondheid van de vrouw? En wat valt eraan te doen?

Prof. Bharati Shivalkar is cardiologe in het Delta Ziekenhuis (Chirec Ziekenhuisgroep) en is gespecialiseerd in hartaandoeningen bij de vrouw. Ze is nauw betrokken met gynaecologen, huisartsen als andere specialisten om de vrouwenhartgezondheid naar een hoger niveau te tillen. Het doel is niet alleen de levensduur, maar ook de levenskwaliteit van vrouwen te optimaliseren.

“Eerst en vooral moeten we afstappen van de ‘bikini-geneeskunde’, waarin men zuiver focust op de borsten en het reproductieve systeem van de vrouw. De algehele fysiologie van vrouwen is niet dezelfde als die van mannen. Cardiale en veel andere ziektebeelden ontstaan en uiten zich op een andere manier. De hormonale huishouding heeft een enorme invloed, en nog het meest wanneer de beschermende rol van oestrogenen wegvalt. We moeten goed luisteren naar de klachten van vrouwen en gerichter, preventiever te werk gaan”, klinkt het.

Spectaculaire cijfers

De epidemiologische gegevens liegen er niet om. Wereldwijd sterven jaarlijks 18,6 miljoen mensen aan cardiovasculaire aandoeningen – waaronder hartinfarcten, beroertes, maar ook aan cardio-metabole oorzaken zoals hypertensie en diabetes – waarvan 8,9 miljoen (zo’n 48%) vrouwen. Per dag sterven 11.000 vrouwen aan een hartaanval, ofwel acht vrouwen per minuut. “Mogelijk liggen die cijfers zelfs nog wat hoger, omdat we voor laag- en middeninkomenslanden niet altijd over de juiste informatie beschikken”, weet prof. Shivalkar.

Als we de prevalentie van hartinfarcten onder de loep nemen, zien we dat mannen bijna dubbel zo vaak getroffen worden dan vrouwen, maar dit is slechts het geval tot aan de leeftijd van vijftig jaar. Na die leeftijd verschuiven de statistieken: tegen de leeftijd van zestig jaar gaat het om evenveel vrouwen als mannen, en boven de 70 jaar sterven meer vrouwen dan mannen aan een hartaanval.

De menopauze is een cruciaal kantelpunt: “Oestrogenen hebben verschillende cardio-protectieve functies. Ze stimuleren de angiogenese, bevorderen de vasodilatatie, beïnvloeden de mitochondriale functie en verlagen de oxidatieve stress”, zo geeft de specialiste aan. “Wanneer er een oestrogeendeficiëntie ontstaat, krijg je dus een pro-inflammatoir klimaat en is er onder meer sprake van vochtophoping, vaatwandverstijving en een herverdeling van het vetweefsel meer naar de buik gericht, en dus een 'androïde' vorm die een veel hoger cardiovasculair risico met zich meebrengt voor vrouwen. Kortom: het cardiovasculair risico neemt toe. Dat kan problematisch zijn als er een combinatie is met andere, bestaande klassieke risicofactoren”, waarschuwt zij. Denk maar aan centripetale obesitas, dyslipidemie, glucose-intolerantie, hypertensie of rookgedrag. Ook bepaalde medische antecedenten en een familiale voorgeschiedenis van prematuur coronair lijden kunnen maken dat vrouwen, met name postmenopauzale vrouwen, kwetsbaarder zijn voor hart- en vaatproblemen.

Screenen en verwijzen

Het is dus zaak om die risicofactoren, die eigen zijn aan de vrouwelijke populatie, op te sporen en tijdig in te grijpen. Want, “80% van het cardiovasculair lijden is te voorkomen”, onderstreept Bharati Shivalkar.

Elke vrouw die consulteert voor menopauzeklachten bij haar gynaecoloog of huisarts krijgt idealiter een grondige screening. Is er sprake van klassieke cardiovasculaire risicofactoren (hierboven opgelijst)? Waren er in het verleden al zwangerschapsgerelateerde complicaties zoals pre-eclampsie of zwangerschapsdiabetes? Dat zijn belangrijke voorspellers van latere hypertensie, ‘young stroke’ en diabetes. En hoe prominent zijn eventuele vasomotore klachten, zoals nachtelijk zweten en opvliegers? Recentere studies tonen een verband aan tussen de ernst van die menopauzesymptomen en het cardiovasculair risicoprofiel en zelfs latere dementie.

Ook jongere vrouwen mogen we niet vergeten. Zo hebben vrouwen met polycystische eierstokken een verhoogde kans op cardiovasculaire aandoeningen, doordat polycystic ovary syndrome (PCOS) hand in hand kan gaan met zwaarlijvigheid, insulineresistentie en het ontwikkelen van hypertensie. Endometriose (veelvoorkomend maar onder-gediagnosticeerd) kan evenzeer een verhoogd cardiovasculair risico met zich meebrengen, enerzijds omdat een geïnduceerde menopauze daarvoor een mogelijke behandeling is, maar wellicht ook vanwege de fysiopathologie zelf: “Elke vorm van chronische (zelfs laaggradige) ontsteking is een risicofactor voor cardiovasculair lijden. Auto-immuunziekten horen hier dus zeker bij, en komen bovendien veel vaker voor in de vrouwelijke populatie⁽¹⁾”, aldus prof. Shivalkar.

“Niet elke vrouw in de menopauze hoeft een cardioloog te zien, maar hoe meer gecombineerde risicofactoren, hoe hoger de alertheid moet zijn”, luidt het nog. Ook vrouwen die vervroegd in de menopauze terechtkomen en dus te maken krijgen met een verlengde oestrogeendeficiëntie, verdienen de nodige (cardiovasculaire) aandacht.

'80% van het cardiovasculair lijden is te voorkomen'

Zeventig klachten

Er zijn een zeventigtal menopauzegerelateerde symptomen beschreven. “We kennen allemaal de meest voorkomende, en niet elke vrouw heeft (even veel) last van de overgang, maar de batterij aan mogelijke klachten toont aan op hoeveel lichamelijke processen de vrouwelijke hormonen wel inwerken”, zegt ze.

Vandaag staan veel patiëntes en artsen open voor hormonale substitutietherapie (HST). Op cardiovasculair gebied biedt die hormoonsuppletie alvast heel wat voordelen: “HST leidt tot een verbeterd lipidenprofiel, heeft een gunstige invloed op de bloeddrukwaarden (door de NO-achtige functie van oestrogenen) en optimaliseert het glucosemetabolisme, wat de herverdeling van vet tegengaat en het risico op centripetale obesitas verlaagt”, lijst de cardiologe op. “Hoewel meerdere studies deze zaken duidelijk aantonen, zijn er geen heldere aanbevelingen rond HST bij postmenopauzale vrouwen. Daarvoor zijn er gerandomiseerde gecontroleerde studies nodig, en die zijn niet zo evident om op te zetten in deze context.”

Voor alle duidelijkheid: de menopauze is geen ziekte. Wel brengt het een heel ander metabool klimaat met zich mee, wat nefaste gevolgen kan hebben als er andere risicofactoren in het spel zijn. “Je moet ook niet voor alles een pil slikken”, benadrukt prof. Shivalkar. “Je kan beginnen met je levensstijl. We hebben enorm veel in eigen handen, en we kunnen de controle terugwinnen.”

Zelfzorg

Onze bevolking wordt steeds zwaarder, en ook de menopauze gaat traditioneel gepaard met een kilootje meer. Een deel daarvan is vochtophoping, maar ook het vetpercentage kan stijgen, en dat is niet zo gezond.

“Ik zeg altijd aan mijn patiënten: we hoeven niet mager oud te worden – we hebben sterke lichamen nodig om kwalitatief ouder te worden. En het is nooit te laat om actiever te worden. Krachttraining, bijvoorbeeld, is ongelooflijk heilzaam.” Prof. Shivalkar legt uit: “Door je spiermassa in stand te houden of op te bouwen, blijft je rustmetabolisme hoger, wat helpt om gewichtstoename en vetopslag (vooral visceraal vet) tegen te gaan. Daarnaast verlaagt weerstandstraining de bloeddruk en de systemische ontstekingswaarden, en stimuleert het de botaanmaak, door mechanische belasting op het skelet. Gecombineerd met voldoende calcium en vitamine D kan dat het risico op osteoporose en fracturen aanzienlijk verlagen. Verder helpt een betere cardiovasculaire gezondheid ook dementie voorkomen – nog een ziekte die vooral vrouwen treft.”

De specialiste is eveneens voorstander van relaxatievormen als meditatie en yoga. “Eigenlijk draait het erom dat je goed voor jezelf zorgt. Vrouwen zorgen voor iedereen: voor hun kinderen, hun ouders, hun partner, hun kleinkinderen, hun omgeving. Voor zichzelf zorgen, lijkt precies tweederangs. Maar het is o zo belangrijk. Vrouwen leven gemiddeld vierenhalf jaar langer dan mannen, maar ze spenderen gemiddeld een kwart van hun leven in slechte levenskwaliteit. Hoe de menopauze verloopt, speelt hierin een sleutelrol. We moeten de gevolgen die deze levensfase met zich meebrengt au sérieux nemen”, besluit Bharati Shivalkar.

Bronnen en opmerkingen:

(1) Onder meer reumatoïde artritis treft vooral vrouwen: drie op de vier patiënten is vrouw. Bij auto-immune schildklieraandoeningen gaat het zelfs om zeven op de acht patiënten.
(2) Grafiek: https://ec.europa.eu/eurostat/web/products-eurostat-news/w/ddn-20240517-2.

Vrouwenhartkliniek
Prof. Bharati Shivalkar richtte in het UZ Antwerpen, in 2017, de eerste Vrouwenhartkliniek in België op. Een dichte samenwerking tussen de diensten gynaecologie en cardiologie stond hierin centraal. “Ik maakte een brochure voor mijn collegae-gynaecologen. Daarin lijstte ik de klachten en risicofactoren op waarvoor zij alert moesten zijn. Vrouwen die een verhoogd cardiovasculair risicoprofiel bleken te hebben, werden doorverwezen. Op enkele maanden tijd pikten we er drie vrouwen uit die een stent nodig hadden, dat waren dames tussen 50 en 66 jaar”, vertelt de specialiste. De andere doorverwezen vrouwen werden op een gezond ’preventief’ levenspad gezet. Hetzelfde initiatief kwam er wat later in het Delta Chirec hospitaal, waar prof. Shivalkar o.a. een programma opzet samen met gynaecologen en andere specialisten om de gezondheid van vrouwen te optimaliseren tijdens de verschillende levensfasen waarin een verhoogd cardiovasculair risico aan het licht kan komen. En ook huisartsen zijn essentiële zorgverleners in de opvolging en preventie van deze patiëntes. “Je kan een vrouw niet zomaar in een vakje steken. Er is een samenspel nodig van verschillende actoren om de vrouwengezondheid maximaal te ondersteunen.”