Een pleidooi op basis van wetenschap
Waarom het dragen van een fietshelm onmisbaar is
Wat vindt een niet-neurochirurg over het nut van de fietshelm? Dat antwoord is heel eenvoudig: draag een fietshelm! Je hebt maar één stel hersenen en die wil je niet beschadigd zien.
Prof. dr. Stefaan Nijs, hoogleraar Musculoskeletale Traumachirurgie, Universiteit Utrecht, voorzitter wetenschappelijk comité Vias institute
Afgelopen week luisterde ik met toenemende verbazing naar de podcast “DS Vandaag – Waarom is de fietserslobby tegen de helmplicht?”. In deze podcast voelde ik me rechtstreeks aangesproken toen er gevraagd werd wat een niet-neurochirurg, maar (trauma)chirurg of orthopeed vindt over het nut van de fietshelm, gezien er ook een veelheid van andere letsels, die iemand als ik dan behandel, optreedt.
Het antwoord is heel eenvoudig: draag een fietshelm! We hebben maar één stel hersenen en die willen we niet beschadigd zien.
Uit onderzoek blijkt dat (in Vlaanderen) het risico op een ongeval de laatste jaren per individuele fietser daalt. Toch raken in heel ons land nog duizenden personen betrokken bij fietsongelukken, waarbij hoofdletsel tot de ernstigste vormen van letsel behoort, met overlijden of blijvend afhankelijk leven tot gevolg.
In dit stuk wil ik met wetenschappelijke argumenten onderbouwen waarom de fietshelm een cruciale rol speelt in het bevorderen van verkeersveiligheid en enkele beweringen uit de bewuste podcast als ‘fake news’ ontmaskeren.
Ik wil benadrukken dat fietsongevallen vermijden en stimuleren van het fietsgebruik eveneens absoluut noodzakelijk zijn. Dit vergt aanpassing aan de verkeersinfrastructuur (als fervent fietser ervaar ik dagelijks de voordelen van gescheiden, goed onderhouden fietspaden in Nederland tegenover ‘moordstrookjes’ in België), de respectvolle houding van alle verkeersdeelnemers ten aanzien van mekaar en de beschikbaarheid van de fiets als alternatief voor de wagen.
Fietsen veilig maken is niet een vraagstuk van het één of het ander, maar een som van maatregelen en gedragsveranderingen die ongevallen helpen voorkomen, de gevolgen van ongevallen beperkt houden en de opvang en verzorging bij letsels optimaliseren. Binnen deze complexe puzzel is het dragen van de fietshelm een essentieel puzzelstuk.
Wetenschappelijke onderbouwing van fietshelmgebruik
Fietsers vertegenwoordigen momenteel de grootste groep ernstig gewonden in de Belgische ziekenhuizen en dit binnen alle leeftijdsgroepen. In 2022 was 1 op de 2 ernstig gewonden een fietser. Bij deze zwaargewonde fietsers is het hoofd de meest frequent ernstig getroffen lichaamsregio (42% over alle leeftijden en meer dan 50% bij mensen jonger dan 65 jaar).
Gelijkaardige statistieken zien we in Nederland waar fietsen zowel verantwoordelijk is voor het grootste percentage van de verkeersdoden (39%) als van de ernstig verkeersgewonden (70%).
De overgrote meerderheid van de slachtoffers (Belgische cijfers spreken van minimum 60%) is trouwens niet aangereden door een gemotoriseerd voertuig, maar is ten val gekomen zonder tegenpartij.
Risico op ernstig hersenletsel daalt met 70%
Meerdere studies tonen overtuigend aan dat het dragen van een fietshelm het risico op hoofd- en hersenletsel drastisch vermindert. Zo blijkt uit een recente meta-analyse in het gerenommeerde tijdschrift Nature - Scientific Reports (Büth et al. 2023) dat fietshelmen het risico op hoofdletsel met gemiddeld 60% kunnen verlagen. Het risico op ernstig hersenletsel en overlijden door hersenletsel daalt zelfs met 70% en 65%.
De hersenen zijn een kwetsbaar orgaan, met relatief weinig herstellend vermogen (zeker bij volwassenen). Het voorkomen van schade hieraan is niet alleen een individuele, maar ook een maatschappelijke verantwoordelijkheid, aangezien de gevolgen van ernstig hersenletsel ontwrichtend en duur zijn voor zowel het individu als de maatschappij.
‘Fake news’ weerlegd
“Een fietshelmplicht, maar ook het stimuleren van het dragen van de fietshelm doet mensen minder fietsen”
In de podcast werd het volgende beweerd:‘ In Denemarken zien we dat door die focus op helmdracht dat er minder gefietst wordt’.’
Deze bewering gaat voorbij aan de Deense analyses die geen relatie met het gebruik van de fietshelm zien, maar wel met een veranderde socio-economische realiteit, waarbij mensen verder van de stad gaan wonen en de economische groei het voor de meeste gezinnen mogelijk maakte om twee auto’s te bezitten. De afname van het aantal fietsers werd voornamelijk gezien tussen 1990 en 2000. Dat is voor de eerste campagnes voor de fietshelm gevoerd werden.
In steden zoals Kopenhagen is zowel het aantal fietsers als het fietshelmgebruik zeer sterk toegenomen. Tussen 2004 en 2021 is het gebruik van de helm bij fietsen in de stad van 6% tot 48% gestegen en bij fietsen naar school van 33% naar 80%.
Een rapport van Jake Olivier en anderen uit 2018 onderzocht of het verplichten van het dragen van een fietshelm het gebruik van de fiets doet afnemen. De conclusie is dat het onwaarschijnlijk is dat er na invoering van de fietshelmverplichting sprake was van een consistente daling van het fietsgebruik onder verschillende groepen in de samenleving. Wanneer een daling beschreven werd, was deze tijdelijk.
"Een helm beschermt alleen bij ongevallen tot 20 km/u"
De helm zou volgens de protagonisten in de podcast maar optimaal functioneren tot een snelheid van 20 km/u. Het klopt dat het testprotocol voor Europese homologatie een impact bij een snelheid van 20 km/u simuleert. Dit wil niet zeggen dat de helm geen bescherming biedt bij hogere snelheden. De impactsnelheid is trouwens vaak niet dezelfde als de rijsnelheid, omdat niet bij elke valpartij eerst rechtstreeks het hoofd geraakt wordt.
Uitgebreid biomechanisch onderzoek toont aan dat het gebruik van de fietshelm ook bij hogere snelheden resulteert in een beduidend lager risico op ernstig hersenletsel en schedelbreuk. Profwielrenners rijden trouwens rond aan hoge snelheden met helmen die volgens dezelfde norm genormeerd zijn.
Conclusie: draag die helm
Niet de vraag of een helmplicht noodzakelijk is, is relevant. Ook zonder helmplicht kan een groot aantal mensen overtuigd worden toch de fietshelm te dragen. In Noorwegen draagt 80% van de bevolking altijd een helm, terwijl er geen helmplicht geldt. Het dragen van een helm wordt in de eerste plaats beïnvloed door het verstrekken van juiste informatie en gemeenschapsattitude.
Laat ons daarom met alle actoren die het fietsen willen promoten het gebruik van de fietshelm aanmoedigen door het verstrekken van objectieve informatie. Op die manier wordt het dragen van de helm doodnormaal en kunnen vele letsels voorkomen worden. Dat staat de ontwikkeling van een betere infrastructuur en een betere naleving van alle verkeersregels door weggebruikers niet in de weg.
Dit opiniestuk verscheen eerder in De Standaard. De tekst wordt mee onderschreven door volgende personen en organisaties:
Dr. Hannelore Raemen, secretaris beroepsvereniging van urgentieartsen (BECEP, Belgium college of Emergency Physicians)
Prof.dr. Patrick Van De Voorde, voorzitter wetenschappelijke vereniging Belgian Society of Emergency and Disaster Medicine (Besedim)
Prof. Dr. Ann De Guchtenaere, Voorzitter Belgian Academy of Paediatrics ( BAoP)
Belgian Society for Neurosurgery
Prof. Dr. Ruth Van Der Looven, MD, Verantwoordelijke arts Kinderrevalidatiecentrum UZ Gent
Prof. dr. Paul Herijgers, gedelegeerd bestuurder UZ Leuven.
Bart Depreitere, neurochirurg UZ Leuven, hoogleraar KU Leuven
Geert Meyfroidt, diensthoofd intensieve geneeskunde UZ Leuven, hoogleraar KU Leuven
Gert Van Assche, hoofdarts UZ Leuven, hoogleraar KU Leuven
Dr. Jos Vandekerkhof, hoofdarts Jessa ziekenhuis
Dr. Yves Breysem, CEO Jessa Ziekenhuis
Dr. Katrien Bervoets, hoofdarts Ziekenhuis aan de Stroom (ZAS)
Dr. Kristiaan Deckers, hoofdarts Ziekenhuis aan de Stroom (ZAS)
Dr. Kurt Anseeuw, medisch diensthoofd Spoed Ziekenhuis aan de Stroom (ZAS) Cadix, ZAS Middelheim, ZAS Palfijn
Dr. Brecht De Tavernier, medisch diensthoofd Spoed ZAS Vincentius & ZAS Augustinus
Dr. Dirk Nuytten, medisch diensthoofd Neurologie Ziekenhuis aan de Stroom
Dr. Lieven Verslegers, neuroloog Ziekenhuis aan de Stroom
Dr. Wendy Van Daele, neuroloog Ziekenhuis aan de Stroom
Tony Van Havenbergh MD, PhD, Chairman of the department of neurosurgery ZAS
Veerle Vervaet, Neuroloog-revalidatiearts, Revalidatieziekenhuis Inkendaal
Peter Keulen, financieel en administratief directeur AZ Vezalius
Philippe Stas, Voorzitter Hersenletsel Liga
Dr. Dimitri Vanhauwaert, neurochirurg AZ Delta Roeselare
Ir. Christophe Mouton, CEO Maria Middelares
Dr. Jan Heerman, diensthoofd intensieve zorg Maria Middelares
Dr. Henk Vanoverschelde, anesthesist Maria Middelares
Dr. Diederik Van Sassenbroeck, diensthoofd spoedgevallen Maria Middelares
Prof.dr.Michiel Thomeer, medisch directeur Ziekenhuis Oost-Limburg
Hans Ramaekers, Algemeen directeur Noorderhart
dr. Steven Pans, medisch directeur, SFZ
Nele Sneyers, algemeen directeur, SFZ
Dr Joost Baert, Algemeen Directeur-Bestuurder, AZ Klina
Prof. Bernard Himpens, Voorzitter Bestuursorgaan, Sint-Trudo Ziekenhuis
Cindy Monard, Algemeen Directeur, Sint-Trudo Ziekenhuis
Prof. dr. Frank Vermassen, gedelegeerd bestuurder UZ Gent
Koen Michiels, gedelegeerd bestuurder VITAZ
Jo Leysen, Gedelegeerd bestuurder AZ Turnhout vzw
Dr Goedele Beckers, Medisch Directeur AZ Turnhout vzw
Prof. dr. Ives Hubloue, diensthoofd Spoedgevallendienst UZ Brussel
Door Lauwaert, manager Spoedgevallendienst UZ Brussel
Dr. Thomas Ecker, urgentiearts UZ Brussel
Prof. dr. Michaël Bruneau, diensthoofd Neurochirurgie UZ Brussel
Prof. dr. Maarten Moens, neurochirurg UZ Brussel
Dr. Robin Van der Straeten, neurochirurg UZ Brussel
Prof. dr. Jan Schots, hoofdarts UZ Brussel
Prof. dr. Sebastiaan Engelborghs, gewoon hoogleraar en diensthoofd Neurologie VUB & UZ Brussel
Dr. Stefaan Gouwy, hoofdarts AZORG
Dr. Michiel Marchau, medisch diensthoofd Neurologie AZORG
Dr. Dharmin Nanda, medisch diensthoofd Neurochirurgie AZORG
Dr. Lieven Vergote, medisch diensthoofd Urgentiegeneeskunde AZORG
Rudy Van Ballaer, Algemeen Directeur, AZ Herentals
