AK Academy Kinderpsychiatrie
De nuances van depressie bij jongeren en kinderen
Adolescenten balanceren regelmatig op de rand van depressie. Wanneer vallen ze in de pathologie? En wat met depressie bij kinderen?
“De kwestie van depressie bij tieners ligt ontzettend gevoelig. Het is namelijk eigen aan de normale psychologie van adolescenten om een interne beleving te hebben die hen op het randje van deze stemmingsstoornis brengt”, stelt prof. Alain Malchair. Hij is kinderpsychiater, eredocent aan de Universiteit van Luik en medisch directeur van het Luikse dagziekenhuis ‘La Manivelle’. De jongeren zijn op een leeftijd waarop ze alle mogelijke verwikkelingen van het volwassen leven kunnen ervaren, ook de negatieve. Sommige auteurs spreken van een soort 'puber-paranoia', omdat tieners zich gemakkelijk in een slachtofferrol plaatsen, zich belaagd voelen, ondergedompeld in een wereld die volgens hen niet deugt.
Onder deze omstandigheden moeten we volgens Alain Malchair uiterst voorzichtig omspringen met het stellen van de diagnose depressie, bipolaire stoornis of zelfs schizofrenie. “We moeten opletten dat we niet te snel een etiket opplakken”, klinkt het. “Stel jezelf de vraag of de jongere die je voor je hebt echt in de pathologie beland is, of dat zijn of haar gedrag eerder een weerspiegeling is van de persoonlijkheidsontwikkeling waar hij/zij volop in zit.” De puberteit is een periode van zéér ingrijpende veranderingen, die enorm moeilijk zijn om mee om te gaan, omdat de psyche de snelle transformatie van het lichaam niet kan bijhouden. Tijdens het eerste deel van de adolescentie is men in zekere zin ‘een kind in een volwassen lichaam’.
Compensatiegedrag
In hun verwarrende beleving verkennen adolescenten de grenzen van hun lichaam, dat plotse, onbeheersbare veranderingen ondergaat. Ze zijn hard op zoek naar hun identiteit. Daarom zien we soms gedrag dat problematisch en schadelijk kan lijken, maar dat over het algemeen beschermend werkt tegen het psychisch en sociaal lijden van de jongere, als een soort verdedigingsmechanisme.
Zo is het bijvoorbeeld niet ongewoon dat tieners zichzelf opzettelijk snijden met een (breek)mes. Het is een zoektocht naar grenzen, dat zeker, maar het is meer dan dat. Volgens Alain Malchair willen ze ook bloed laten vloeien, alsof ze hiermee de innerlijke spanning verlichten die inherent is aan hun adolescente status. “Ze hebben helemaal geen doodswens,” verduidelijkt de kinderpsychiater, “maar we moeten wel oppassen dat bepaalde grenzen niet overschreden worden, zoals het doorsnijden van een pees.” Er zijn veel handelingen die onder de noemer van ‘suïcidale gestes’ kunnen vallen. Een ander voorbeeld hiervan, naast automutilatie, is razendsnel rijden op een opgevoerde brommer.
Bij meisjes komt het vraagstuk van seksualiteit en verleiding acuut naar voren in de puberteit. Op zich volkomen gezond en onschuldig, maar de behoefte om hun vrouwelijkheid te laten gelden kan uit de hand lopen en hen overpoweren. We hebben het over de fantasieën van de lolita’s. Die jonge meisjes zien door de bomen het bos niet meer. Ze zijn onzeker over hun lichaam, dat ze nog niet helemaal begrijpen, en gebruiken het om de blik van anderen te testen en eruit af te leiden dat ze wel degelijk vrouw zijn. “In dit compensatiegedrag schuilt, net als in alle andere, een element van gevaar, omdat sommige volwassen mannen het gedrag van het meisje interpreteren als een uitnodiging. Ze hebben het verkeerd voor: het is helemaal geen uitnodiging, maar de uiting van angst”, benadrukt Alain Malchair.
Op dezelfde manier zijn bepaalde gedragingen zoals alcohol- en cannabisgebruik een manier voor de adolescent om zijn of haar innerlijke gevoel van veiligheid te versterken. Ze willen zich sterker voelen, zich beschermen tegen het gevoel dat ze er alleen voor staan, tegen de leegte – kortom, ze willen de deur sluiten voor depressie. Het wordt natuurlijk problematisch als dit gedrag zich nestelt en de basis legt voor een verslaving.
Verschillende paden
Wanneer komt de adolescent in de pathologie terecht? Hoewel de aandoening haar eigen specifieke kenmerken heeft wanneer ze in deze fase van het leven optreedt, is onze gesprekspartner van mening dat de diagnose grotendeels berust op het klassieke criterium van een aanhoudende psychomotorische vertraging (langer dan 2-3 maanden). Er is sprake van een verlies aan vitaliteit, een anhedonie. Er moet ook een breekpunt zijn met een eerdere toestand die als normaal wordt beschouwd.
Depressie kan opduiken bij adolescenten van wie de compensatiemechanismen onvoldoende bescherming bieden. Paradoxaal genoeg verliest dat compenserende gedrag echter zijn beschermende kracht als het doorslaat in een verslaving, waardoor ze hun eigen pad naar depressie dreigen te creëren. Mogelijke neveneffecten van verslaving zijn o.a. schooluitval, ongepast gedrag, nieuwe of verhevigde spanningen binnen het gezin, een geleidelijke terugtrekking uit de sociale setting van de puberteit, ... Het zijn allemaal factoren die kunnen bijdragen aan een gevoel van malaise, dat op zijn beurt de aanzet kan geven tot een depressief syndroom.
Een ander pad naar depressie is wanneer adolescenten geremd of eerder teruggetrokken zijn, moeite hebben om zichzelf te laten gelden (vooral op sociaal vlak), en hier emotioneel onder lijden. “Sociale angst kan de deur wijd openzetten voor depressieve gevoelens, die zich kunnen ontwikkelen tot een depressief syndroom, met risico op een zelfmoordpoging”, weet prof. Malchair.
Vergelijkbare gevolgen kunnen ook voortvloeien uit een fenomeen dat de afgelopen vijftien jaar sterk is toegenomen en steeds vaker een rol speelt bij het onbehagen onder tieners: pesten en cyberpesten. “Wanneer een psychiater of psycholoog een tiener of kind behandelt dat het slachtoffer is van pesterijen, is het cruciaal dat ze hierbij de ouders betrekken. Niet zozeer vanuit een therapeutisch oogpunt, maar wel om de ouders aan te sporen om krachtig in te grijpen bij het schoolbestuur, de leerkrachten en opvoeders, om hun zoon of dochter te beschermen”, zegt Alain Malchair. “Scholen zijn niet altijd even alert of reactief als het om pesten gaat.”
'In geen geval mag men de narcistische kwetsbaarheid, die eigen is aan tieners, onder druk zetten door hen op brute wijze te confronteren met de werkelijkheid – bijvoorbeeld met de penibele situatie op school'
Narcistische kwetsbaarheid
Hoewel hij het nut van antidepressiva in bepaalde situaties niet ontkent, vindt prof. Malchair dat we twee keer moeten nadenken vooraleer we ze aan tieners voorschrijven. Deze medicatie toedienen aan jongeren met een depressie, maar zeker aan jongeren die een periode van somberheid doormaken die slechts lijkt op een depressie, is niet zonder gevaar. Sommige van deze middelen leiden in een eerste fase namelijk tot nog meer angst, wat suïcidaal gedrag in de hand kan werken. “Bovendien”, stelt de medisch directeur van ‘La Manivelle’, “is psychotherapie onmisbaar als er sprake is van een depressief syndroom bij adolescenten, ook als er een farmacologische behandeling wordt voorgeschreven.”
Welke soort psychotherapie? Voor Yves Malchair is er niet één juiste aanpak. De plasticiteit van de adolescent maakt dat hij of zij voordeel kan halen uit verschillende benaderingswijzen, op voorwaarde dat de therapeut blijk geeft van empathie en comfortabel is met het gekozen model. "Toch,” klinkt het, “kan je een adolescent niet op dezelfde manier behandelen als een volwassene, omdat de interactie niet dezelfde is. In geen geval mag de narcistische kwetsbaarheid, eigen aan tieners, onder druk gezet worden door hen op brute wijze te confronteren met de werkelijkheid – bijvoorbeeld met de penibele situatie op school. Als dat toch gebeurt, zal de tiener terugschrikken, dichtklappen en zich belaagd voelen.
Ironisch genoeg moet je heel voorzichtig te werk te gaan, en tegelijkertijd direct zijn. “Als je navigeert door dit smalle luik, zal de adolescent minder kunnen teruggrijpen naar de verdedigingsmechanismen van rationalisering en intellectualisering, die jongeren vaak gebruiken.” Hij vervolgt: “Bij volwassenen kunnen we het ‘waarom’ en ‘hoe’ van de zaak bespreken, om de patiënt bewust te maken van de onderliggende, onbewuste mechanismen. Als je dit terrein betreedt met een tiener, zal die je bewijzen aan de hand van zijn eigen logica dat het regent, terwijl de zon schijnt."
Bij het kind
Laten we wat zakken in leeftijd. Hoewel depressie bij kinderen veel zeldzamer lijkt te zijn dan bij adolescenten, komt het wel degelijk voor. Wellicht zelfs vaker dan we denken. Hoe komt dat? Bij het depressieve kind is de stemmingsstoornis geïnternaliseerd, wat in contrast staat met zichtbaar, geëxternaliseerd gedrag, zoals hyperactiviteit, agressie, een oppositioneel-opstandige gedragsstoornis, enzovoort.
De valkuil met depressieve kinderen is dat ze niet tot last zijn, waardoor hun onwelzijn onopgemerkt kan blijven. Des te meer omdat in de hoofden van volwassenen een kind per definitie gelukkig is. “Als ze verdrietig lijken of weinig expressief zijn, hebben we de neiging om hun lijden te bagatelliseren en het als onschuldig en voorbijgaand te beschouwen”, merkt prof. Malchair op. Er zijn echter alarmsignalen, die soms indirect of zelfs vaag kunnen zijn, waar ouders, leerkrachten en huisartsen alert voor moeten zijn. Het gaat in het bijzonder over een verstoorde eetlust, buikpijn, een verminderde mentale fitheid, nachtmerries, het mijden van sociale contacten of een verlies aan interesse in hobby’s of activiteiten waaraan het kind vroeger graag deelnam.
Afgezien van enkele zeldzame gevallen van endogene depressie, zijn depressieve syndromen bij kinderen gekoppeld aan levensgebeurtenissen: ouders die scheiden, één van de ouders die ernstig ziek wordt, wonen in een gezin waarin de handicap van een broer of zus de ouderlijke aandacht opeist, afwijzing, mishandeling, ouderlijke voorkeur voor een ander kind, pestgedrag op school, … “Wanneer ouders uit elkaar gaan, komt het tragisch genoeg vaak voor dat het lijden van het kind genegeerd wordt, of aan de andere ouder wordt toegeschreven, en het kind als wapen gebruikt wordt tegen de ex-partner”, onderstreept de psychiater. Hij legt verder uit dat dit soort situaties later, in de adolescentie, gedragsproblemen kunnen stimuleren – denk aan middelenmisbruik, beeldschermverslaving, agressie, etc.
Zelfmoordneigingen zijn vrij zeldzaam bij kinderen, maar zelfmoordgedachten zijn dat niet. Ze internaliseren het idee, als er niet van hen gehouden wordt, zelfs als ze mishandeld worden, dat dat hun schuld is, dat zij het probleem vormen en dat het voor hun ouders beter zou zijn als ze er niet meer waren.
Volgens prof. Malchair is het niet aan de orde om kinderen antidepressiva te geven. Je moet vooral naar hen luisteren en hun verdriet erkenning geven. Als depressie op deze leeftijd de kop opsteekt, moeten we de voorkeur geven aan een behandeling die de ouders betrekt in het therapeutische proces, want het is essentieel om het kind zijn of haar volwaardige plaats in het gezin terug te geven.
Leerdoelen:
Na het lezen van dit artikel bent u vertrouwd met:
- De moeilijkheid om ‘normaal’ pubergedrag te onderscheiden van echte depressie/psychopathologie;
- Compensatiegedrag als reactie op de onzekerheden waarmee de adolescent wordt geconfronteerd;
- De criteria voor het diagnosticeren van depressie bij adolescenten;
- Mechanismen die kunnen leiden tot depressie bij adolescenten;
- De plaats van antidepressiva bij de behandeling van adolescenten met depressie;
- Het belang van psychotherapie bij adolescenten met een depressie;
- De specifieke kenmerken van depressie bij kinderen.
AK Academy
Vervolledig de vragenlijsten en behaal een accreditatiepunt.
