AK Academy Milieu en gezondheid

Gelijklopende voordelen op vlak van milieu en gezondheid

Kiezen voor gezondere voeding en transport, vaker in de natuur wandelen, minder en beter voorschrijven: deze maatregelen zijn tegelijk gunstig voor de gezondheid en het milieu.

Wat moeten we verstaan onder gelijklopende of bijkomende voordelen (co-benefits)? “Voor de World Organization of Family Doctors (WONCA) gaat het om keuzen en belangrijke aanpassingen die personen/patiënten kunnen maken in hun dagelijkse leven en waarbij tegelijk hun eigen gezondheid en die van het milieu gebaat zijn”, aldus dr. Sébastien Cleeren van de Cellule environnement, SSMG (Société Scientifique de Médecine Générale).

Wat is het belang hiervan? In 460 voor Christus zei Hippocrates al: “Om de geneeskunde oordeelkundig te ontwikkelen, moet men in eerste instantie kijken naar de seizoenen, de kwaliteit van het water, de wind, de samenstelling van de verschillende bodemsoorten en de levenswijze van de bewoners.”

In 2016 bevestigde de Wereldgezondheidsorganisatie (WGO) dat de gezondheid van de mens mee bepaald wordt door die van het milieu, want zowat 24% van de ziektelast en 23% van de sterfte wereldwijd zouden te wijten zijn aan modificeerbare milieufactoren. Het milieu zou een risicofactor zijn bij meer dan 80% van de ziekten. 
“Vandaag is het grootste deel van de sterfte door omgevingsfactoren te wijten aan niet-overdraagbare ziekten”, vult dr. Cleeren aan. “Dat is nieuw, want enkele decennia geleden was sterfte hoofdzakelijk te wijten aan infectieziekten. De overgrote meerderheid van de sterfte gerelateerd aan het milieu komt op conto van hart- en vaatziekten, gevolgd door onopzettelijk trauma, kanker en chronische longinfecties.”

Alarmbel

Hetzelfde WGO-rapport stipt ook aan dat niet-overdraagbare ziekten instaan voor bijna 74% van de wereldwijde sterfte: “De epidemie van niet-overdraagbare ziekten heeft catastrofale gevolgen voor de gezondheid van personen, families en samenlevingen. De gezondheidszorg dreigt erdoor overstelpt te worden. Gelet op de socio-economische kosten die daaraan verbonden zijn, is preventie en bestrijding van niet-overdraagbare ziekten een majeure doelstelling in de ontwikkelingen van de 21ste eeuw.”

“Hippocrates had ons gewaarschuwd”, onderstreept dr. Cleeren. “Vandaag luidt de hele internationale wetenschappelijke gemeenschap de alarmbel: we kunnen niet gezond blijven in een beschadigde wereld.” In 2021, bijvoorbeeld, sprak de Lancet Countdown on Health and Climate Change van een ‘code rood voor de gezondheid van de toekomst’. In 2022 decreteerden de Verenigde Naties dat mensen recht hebben op een propere, gezonde en duurzame leefomgeving. De WGO heeft er een slogan voor ontworpen: ‘Milieu vandaag. Gezondheid morgen’.

“Koolstofdioxide is niet de enige bezorgdheid”, aldus Sébastien Cleeren. “Het probleem is systemisch en vraagt om even systemische interventies. Het concept van de negen planetaire grenzen somt op wat allemaal problemen kan opleveren: nieuwe entiteiten (endocriene verstoorders, plastic, nanopartikels, …), klimaatverandering, integriteit van de biosfeer, veranderingen in het gebruik van de bodem en de watercyclus, biochemische cycli (eutrofiëring, meststoffen, indringing van water in de bodem, …), verzuring van de oceanen, de toenemende hoeveelheid aerosols in de atmosfeer en de beschadiging van de ozonlaag.

Al deze planetaire grenzen hangen samen, en zes van de negen zijn al overschreden. Ons economisch model, incluis onze gezondheidszorg, is opgebouwd rond een rendementsproductiviteit op korte termijn en is daarom incompatibel met een duurzame visie van de ecosystemen en onze maatschappij. Het is dus belangrijk onze werkwijze in vraag te stellen en te proberen een nieuwe insteek te vinden.”

Wat met de huisartsgeneeskunde?

In 2019 hebben de Planetary Health Alliance en de WONCA aanbevelingen voor de huisartsgeneeskunde opgesteld. De eerste aanbeveling luidt dat huisartsen zich moeten scholen in planetaire gezondheid, wat wordt gedefinieerd als een nieuwe werkwijze om in te spelen op nieuwe uitdagingen. Het gaat om een evidence-based medisch kennisdomein, toegespitst op het omschrijven van verschuivingen in ecosystemen gerelateerd aan menselijke activiteit, en hun weerslag op de gezondheid. De uiteindelijke bedoeling is het ontwikkelen en evalueren van oplossingen die kunnen bijdragen tot een rechtvaardige, duurzame en gezonde wereld.

De tweede aanbeveling bestaat erin patiënten bewust te maken van het belang van gelijklopende voordelen op het vlak van gezondheid en milieu en van het feit dat hun gezondheid afhankelijk is van het milieu, zowel lokaal als op wereldvlak. De eerste drie hefbomen die men moet gebruiken, zijn voeding, mobiliteit en contact met de natuur.

Voeding

Op de vraag hoe men tien miljard mensen moet voeden tegen 2050 en toch oog kan hebben voor de planetaire grenzen, antwoordt de EAT-Lancet Commission on Food, Planet, Health met verschillende pistes:  
- Duurzame en gezonde voeding stimuleren, met hoofdzakelijk groenten, fruit, volle granen, peulvruchten, noten en pitten, en onverzadigde vetten – tegelijk moet de consumptie van dierlijke en ultrabewerkte voedingsmiddelen afnemen.  
- Het verspillen van voeding drastisch terugschroeven. 
- Landbouwtechnieken verbeteren (minder gebruik van producten om ziekten bij gewassen te bestrijden, zoveel mogelijk lokale, seizoensgebonden en weinig getransformeerde producten gebruiken, en het gebruik van energie en de uitstoot van broeikasgassen beperken).

“Voeding is de belangrijkste hefboom om de gezondheid van mensen en duurzaamheid van systemen op aarde te optimaliseren”, bevestigt Sébastien Cleeren.

Mobiliteit

Als zorgverleners weten we al enige tijd dat fietsen en stappen beter zijn voor de gezondheid. Zich actiever verplaatsen is ook goed voor het milieu, want het gaat gepaard met minder broeikasgassen, lawaai, luchtvervuiling en minder wegen die natuurgebieden doorkruisen. Meer lichaamsbeweging betekent ook minder stress, meer sociaal contact, minder obesitas, diabetes, arteriële hypertensie, … “Naar het werk fietsen alleen al doet de sterfte met 28% afnemen”, merkt dr. Cleeren op.

In plaats van patiënten meteen aan te spreken over de uitstoot van koolstofdioxide, kan men beter beginnen met maatregelen voor hun gezondheid, en hen daarna vertellen dat die ook goed zijn voor het milieu 

Natuur

Alle activiteiten die verband houden met de natuur leiden tot een beter behoud van natuurgebieden en andere groene plekken, vestigen de aandacht op de biodiversiteit, brengen mensen tot een andere relatie met de natuur en doen stress afnemen. Ze bevorderen lichaamsbeweging, sociale contacten, blootstelling aan de zon en microbiële biodiversiteit, en de consumptie van niet-getransformeerde producten, groenten en fruit.

In vele landen schrijven artsen natuuractiviteiten voor. In België stelt het steunpunt groene zorg (groenezorg.be) personen met een burn-out voor bij wijze van behandeling te gaan werken op een zorgboerderij.

De Revue médicale suisse zet op haar site een aantal patiëntfiches waarin gelijklopende voordelen voor gezondheid en milieu worden beschreven (kwaliteit van de voeding, minder vlees, contact met de natuur, actief bewegen, …). British Medical Journal publiceerde op 30 maart 2016 een grafiek waarin gelijklopende voordelen worden uitgebeeld – ze toont aan dat alles met alles verbonden is.

Voor dr. Cleeren zijn dit instrumenten die het mogelijk maken het onderwerp op de raadpleging aan te snijden: “In plaats van patiënten meteen aan te spreken over de uitstoot van koolstofdioxide, kan men beter beginnen met maatregelen voor hun gezondheid, en hen daarna vertellen dat die ook goed zijn voor het milieu.”

Duurzaam voorschrijven

In een volgende stap kan men zich vragen stellen over de impact van geneesmiddelen op het milieu. “Geneesmiddelen zijn binnen de gezondheidszorg de belangrijkste bron van uitstoot van broeikasgassen. Bovendien vervuilen ze het bodemwater. In 2018 heeft de Société wallonne des eaux gepeild naar nieuwe substanties in het water (Imhotep-programma, Inventaire des matières hormonales et organiques en traces dans les eaux patrimoniales et potabilisables). Van 44 opgezochte geneesmiddelen waren er 17 in kleine hoeveelheden in het drinkwater aanwezig. België heeft nog geen nationaal plan voor het bestrijden van kleine hoeveelheden geneesmiddelen in het water. Er zijn geen gegevens over het werkelijke aantal residu’s en hun concentratie, evenmin over hun mogelijke effecten op langere termijn. Maar wat we al weten wijst op een nieuw risico, waarvoor er binnen afzienbare tijd een beleid moet worden uitgewerkt”, onderstreept dr. Cleeren.

Zodoende leidt ook duurzaam voorschrijven tot gelijklopende voordelen voor gezondheid en milieu. “Verantwoord en duurzaam voorschrijven betekent minder iatrogene effecten en resistentie tegen antibiotica. Het leidt tot betere preventie, bestrijdt ongelijkheid, doet de gezondheidsonkosten afnemen, verbetert de toegang tot de zorg en verhoogt de zelfstandigheid en de gezondheid van de patiënten. Voor het milieu gaat duurzaam voorschrijven gepaard met minder broeikasgassen en vervuiling, minder impact op de biodiversiteit, en ook langs die weg meer gezondheid voor de bevolking.” 

Hoe maken we hier werk van? “In Frankrijk heeft het College de médecine een gids voor duurzaam voorschrijven uitgegeven (cmg.fr). Het uitgangspunt is: hoe anders, minder en beter voorschrijven? De belangrijkste boodschap luidt dat een milieubewust voorschrift eenvoudig een rationeel voorschrift is.” 

Leerdoelen
Na het lezen van dit artikel bent u vertrouwd met: 
- Wat men bedoelt met gelijklopende voordelen voor milieu en gezondheid. 
- Het percentage van ziekten en sterfgevallen dat te wijten is aan het milieu. 
- Niet-overdraagbare ziekten als belangrijkste oorzaak van de mortaliteit gerelateerd aan het milieu. 
- Het concept van de negen planetaire grenzen. 
- Het belang van opleiding in de planetaire gezondheid voor huisartsen. 
- De rol van de huisarts bij het informeren van patiënten over planetaire gezondheid. 
- Maatregelen die kunnen genomen worden in verband met voeding, mobiliteit, contact met de natuur en duurzaam voorschrijven om tegelijk de gezondheid van mensen en de planeet te beschermen. 

AK Academy
Vervolledig de vragenlijst via deze link en behaal een accreditatiepunt.