AK Academy Stemmingsstoornissen

Seizoensgebonden depressie

‘Seasonal Affective Disorder’ (SAD), ook bekend als seizoensgebonden depressie of ‘winterblues’, zou een aanzienlijk deel van de bevolking treffen. Wat zijn de kenmerken van deze stemmingsstoornis? En hoe kunnen we onze patiënten helpen?

Misschien eerst even duiden dat een kleine dip in de winterperiode niet meteen een medisch probleem is. “Om van een (stemmings)stoornis te spreken, moet er sprake zijn van lijden en een weerslag op het functioneren van de persoon”, zegt prof. Charles Kornreich, hoofd van de afdeling psychiatrie van het UVC Brugmann. “Als een patiënt klaagt over een sombere stemming in de winter, moet de eerste vraag zijn: “Is dit iets waar je last van hebt, in die mate dat je je normale activiteiten moet aanpassen?” Want de neiging om in ‘winterslaap’ te gaan is best normaal en komt vaak voor. We moeten dus niet onmiddellijk denken dat er iets mis is, zeker als het geen al te grote impact heeft op iemand.” 
Als dat wel het geval is, is het belangrijk om een seizoensgebonden affectieve stoornis (SAD) te herkennen, en dit om minstens drie redenen: om andere stemmingsstoornissen uit te sluiten, om te voorkomen dat de symptomen erger worden en, als het effectief om een SAD gaat, om te voorkomen dat die zich de volgende jaren opnieuw voordoet.

Differentiaaldiagnose

De symptomen van SAD (zie kader) lijken op die van andere depressies, maar vermoeidheid, een gebrek aan energie, aanhoudende somberheid, meer zin in zoetigheid, meer slapen dan normaal (hypersomnie) en sociale terugtrekking zijn de meest kenmerkende tekenen. Daar komt één specifiek kenmerk bij: in de DSM-5, het handboek voor de classificatie van psychische stoornissen, lezen we dat depressie gelinkt aan SAD in een bepaalde periode van het jaar voorkomt – meestal begint ze in de herfst en eindigt ze in de lente⁽¹⁾ – en minstens twee jaar na elkaar terugkomt, of zelfs ieder jaar. “Vraag dus na of de persoon zich in de winter doorgaans vermoeider voelt, zich in die periode erg somber voelt, meer (suiker) eet, en de neiging voelt zich in zichzelf te keren, zich meer te isoleren”, raadt prof. Kornreich aan.  
“Doorgaans laat het seizoensgebonden karakter van SAD – en het feit dat de depressieve episode elk jaar terugkeert – toe het onderscheid te maken tussen SAD en andere stemmingsstoornissen.” Een bipolaire stoornis⁽²⁾ komt ook in cycli voor, maar start veel abrupter dan een winterdepressie. Hetzelfde geldt voor depressieve symptomen die verband houden met een premenstruele dysfore stoornis (PMDD) en zich enkele dagen per maand voordoen.  
Houd er daarnaast rekening mee dat de ernst van een reeds bestaande (niet-seizoensgebonden) depressie tijdens de winterperiode kan toenemen. Dit heeft wellicht te maken met de etiologie van de ‘winterblues’. 

Tekenen en symptomen van SAD 
- Vermoeidheid en slaapstoornissen (het gevoel te veel of te weinig te slapen, of niet uitgerust te zijn). 
- Verhoogde eetlust (soms verlies van eetlust), zin in koolhydraten (suikercravings), gewichtstoename.
- Toevlucht tot middelengebruik (alcohol, drugs).
- Somberheid, wanhoop.
- Prikkelbaarheid, boosheid.
- Angstgevoelens. 
- Concentratiestoornissen.
- Geen zin meer hebben in dingen die je normaal gezien leuk vindt.
- Neiging om je terug te trekken, te isoleren. 
- Negatief zelfbeeld.
- Morbide of suïcidale gedachten.

Een kwestie van ritmes

Nog niet alle onderliggende mechanismen van SAD zijn al volledig opgehelderd. Er zijn wel verschillende hypothesen rond biologische ritmes die het fenomeen zouden helpen verklaren. Die theorieën helpen ons ook te begrijpen waarom sommige mensen er meer last van hebben dan anderen. 
Ten eerste zouden mensen met SAD een netvlies hebben dat minder gevoelig is voor (dag)licht, waardoor hun aanmaak van melatonine minder efficiënt afgeremd wordt. We weten dat dit hormoon een sleutelrol speelt in de regulering van zowel het circadiane als seizoensgebonden ritme. Melatonine stuurt overigens ook de winterslaap aan bij bepaalde diersoorten. 
Daarnaast beïnvloedt iemands chronotype zijn of haar kans op een seizoensgebonden depressie. Het zal niet verbazen dat mensen die laat opstaan en laat gaan slapen, en zo minder worden blootgesteld aan daglicht, meer kans lopen op SAD dan ochtendmensen. Uiteraard spelen ook de levensstijl en zelfs de beroepsactiviteit een rol. Iemand met een fysieke job in de buitenlucht (tuinman, bouwvakker, postbode, fietskoerier, enz.) wordt meer blootgesteld aan zonlicht dan mensen met een kantoorjob.  
Ten slotte zou er ook een genetische gevoeligheid voor SAD bestaan. “In 2017 werd de Nobelprijs voor de Geneeskunde toegekend aan drie onderzoekers voor hun werk rond klokgenen”, legt prof. Kornreich uit. “Deze oeroude ‘clock genes’ zijn essentieel voor de ritmische activiteit van cellen, omdat ze deze synchroniseren met de activiteit van de aarde, zoals de afwisseling van dag en nacht en de cyclus van de seizoenen.”

Evolutietheorie

Klokgenen zorgen ervoor dat ook allerlei andere genen afgestemd worden op de belangrijke fysiologische ritmes: ons slaap-waakritme, maar ook hoe we onze energie verbruiken en opslaan, onze lichaamstemperatuur (die 's nachts daalt), wondgenezing en groei (die vooral 's nachts actief zijn), de afgifte van cortisol (die piekt in de vroege ochtend), etc. Zelfs de werking van ons immuunsysteem lijkt te variëren met de seizoenen. Bij het naderen van de winter lijkt het menselijk lichaam (in onze contreien) zich voor te bereiden op infectierisico’s, door meer cytokines aan te maken. Hierdoor ontstaat echter een ontstekingsbevorderend klimaat, dat het lichaam op natuurlijke wijze vermoeit. 
“Sommigen zien SAD daarom als een aanpassingsverschijnsel dat we vanuit de evolutie hebben meegekregen. De (natuurlijke) afname van bepaalde stofwisselingsactiviteiten past echter niet meer bij onze moderne levensstijl (elektriciteit, voedsel in overvloed, ...)”, licht prof. Kornreich toe. “Variaties in de klokgenen zouden ook kunnen verklaren waarom bepaalde etnische groepen vatbaarder zijn voor SAD in ons deel van de wereld.”

Gedragsmatige behandeling

De aanpak van SAD bestaat er vooral in de symptomen te bestrijden, door er actief tegenin te gaan. Een paar aanbevelingen voor mensen die er last van hebben: 
- Op fysiek vlak: sporten is wellicht de meest efficiënte behandeling. Ook al klinkt het misschien tegenstrijdig voor onze patiënten, het is belangrijk om uit te leggen dat bewegen energie gééft en dat die ‘goede vermoeidheid’ de slaapkwaliteit verbetert. 
- Op sociaal vlak: je moet vechten tegen een te in jezelf gekeerde houding. Dwing jezelf om buiten te komen en onder de mensen te komen. 
- Op het vlak van voeding: probeer de inname van eenvoudige koolhydraten (‘snelle suikers’) in te perken. Verminder daarnaast je alcoholgebruik (en ander drugsgebruik), of beter nog: stop er helemaal mee.

Lichttherapie, supplementen en antidepressiva

Lichttherapie heeft haar nut bewezen bij lichte tot matige winterdepressie. Er is wel een kanttekening: hoewel die toestellen de laatste jaren iets goedkoper zijn geworden, blijft de kost ervan (die niet wordt terugbetaald) een obstakel voor zij die het financieel niet breed hebben.  
Bovendien moet deze behandeling, om effectief te zijn, consistent worden toegepast en gedurende meerdere maanden worden voortgezet. Over het algemeen beveelt men een blootstelling van 10.000 lux gedurende dertig minuten aan, a.d.h.v. paneellampen, die op minder dan dertig centimeter van de ogen moeten worden geplaatst. De lichttherapie moet dagelijks, binnen de twee uur na het opstaan, plaatsvinden. Lichttherapiebrillen geven minder dan 2.000 lux af, maar lijken even effectief, omdat de lichtbron veel dichter bij het oog staat en het netvlies onder de juiste hoek beschenen wordt. 
Wat met orale behandelingen? “Volgens sommige studies zou vitamine D-suppletie een positief (placebo-?) effect hebben op seizoensgebonden depressie”, zegt prof. Kornreich. “Melatonine innemen is daarentegen uit den boze. De productie ervan wordt net onvoldoende onderdrukt bij mensen met SAD. Antidepressiva worden pas overwogen in het geval van een ernstige depressie, of wanneer de andere behandelingen geen effect hebben.” 

Opmerkingen: 
(1) Seizoensgebonden stoornissen kunnen ook in de zomer optreden, maar het is zeldzamer. 
(2) Zie het vorige artikel van dit Academy-dossier rond bipolaire depressie. 

Leerdoelen
Na het lezen van dit artikel bent u vertrouwd met:  
- Het verschil tussen een gewone winterdip en een seizoensgebonden depressie (SAD); 
- De symptomen van SAD; 
- De differentiaaldiagnose met andere stemmingsstoornissen; 
- De hypothesen die het ontstaan van SAD kunnen verklaren; 
- De levenshygiënische, gedragsmatige maatregelen die men kan nemen om SAD tegen te gaan; 
- De behandelingen van SAD.