AK Academy Milieu en gezondheid

Artsen in de weer voor het klimaat

Welke weerslag hebben extreme klimaatomstandigheden op de gezondheid? En welke systematische maatregelen kunnen er genomen worden?

Sinds het begin van de industriële revolutie warmt de aarde snel op. “Maar het ritme van die opwarming is pas een echt probleem”, zegt dr. Edouard Hosten van The Shifters Belgium^(*). “Volgens de voorspellingen komt er aan het aardoppervlak gemiddeld om de dertig jaar 1°C bij, wat betekent dat we in het slechtste geval tegen het einde van de eeuw aan 4 tot 5°C zitten.

“De opwarming van de aarde is te wijten aan het broeikaseffect. Dat laatste is een natuurlijk verschijnsel, onontbeerlijk voor het leven op aarde. Maar de plots toenemende concentratie van broeikasgassen (BKG – het gaat om koolstofdioxide, methaan, …) in de atmosfeer, die wordt veroorzaakt door menselijke activiteiten, is nieuw. We kijken aan tegen een ingrijpende klimaatverandering tijdens de volgende decennia.”

Bovendien maakt de klimaatverandering deel uit van een complexer plaatje waarbij ook nog andere planetaire grenzen worden overschreden (beschadiging van de biosfeer, verzuring van de oceanen, veranderend gebruik van de ondergrond, …).

Welke impact op de gezondheid?

De klimaatverandering bedreigt de gezondheid op twee manieren. Enerzijds via rechtstreekse gevolgen (bosbranden, overstromingen, hittegolven), die in de toekomst frequenter zullen worden. Anderzijds via onrechtstreekse effecten, die minder zichtbaar maar wel talrijk zijn: een veranderende ecologie van virale vectoren, luchtvervuiling, bezoedeling van het water, conflicten, migratie, ...

“Om deze effecten goed te begrijpen, moet men het risico vanuit drie hoeken bekijken: ernstige weerschommelingen, kwetsbaarheid en blootstelling”, weet dr. Hosten. “De weerschommelingen zullen door de klimaatverandering frequenter en ernstiger worden. Als we bijvoorbeeld in 2100 een opwarming van 4°C halen, zullen hittegolven 40-maal frequenter en tot 5°C warmer zijn dan tijdens de periode 1850-1900. Ook de blootstelling van mensen aan deze weerschommelingen zal toenemen, omdat de wereldbevolking aangroeit. Daarnaast neemt in steden het aantal hitte-eilanden tijdens hittegolven toe. Mensen en gezondheidssystemen kunnen daarvoor min of meer kwetsbaar zijn, afhankelijk van factoren zoals de leeftijd, comorbiditeit, socio-economische status, …

De rechtstreekse en onrechtstreekse effecten van de klimaatverandering op de gezondheid zijn talrijk: trauma, dehydratie, zonnesteken, meer long-, hart- en vaatziekten, meer infecties, psychische gevolgen, ondervoeding, ziekten die worden overgebracht door water en voeding. Daarnaast mag men ervan uitgaan dat de klimaatverandering de toegang tot de zorg in het gedrang brengt.

Wat kunnen zorgverleners doen?

“We kunnen ingrijpen op twee manieren, die complementair zijn”, aldus dr. Hosten. “In eerste instantie moeten we nadenken hoe we ons aan de klimaatverandering kunnen aanpassen om de bevolking betere zorg te bieden. Een ander aspect is het aandeel dat we als zorgverleners zelf hebben in de klimaatverandering.”

Maatregelen die mensen nemen om zich aan de klimaatverandering aan te passen, worden aangeduid als klimaatrobuustheid of klimaatbestendigheid (climate resilience). De Wereldgezondheidsorganisatie hecht hieraan in haar publicaties veel belang. Edouard Hosten: “Op korte termijn zullen we de klimaatbestendigheid van het gezondheidssysteem en de zorgcentra moeten verhogen, om de gezondheid van de bevolking te beschermen en te verbeteren ondanks veranderende weersomstandigheden. Zorgverleners moeten ondersteund worden om de gezondheidsrisico’s verbonden aan de klimaatverandering te begrijpen en er zich doeltreffend op te kunnen voorbereiden."

Zorgcentra moeten ervoor zorgen dat hun personeel goed voorbereid is, dat hun infrastructuur kan worden aangepast, en dat er voldoende water en energie voorhanden is. Voor huisartsen komt het erop aan het concept van klimaatbestendigheid te integreren in hun werkwijze en hun (groeps)praktijk. Er moet worden gezorgd voor opleidingsmomenten die artsen bewust maken van de klimaatrisico’s waaraan hun streek onderhevig kan zijn. In crisistijden moeten ze de kwetsbaarste patiënten kunnen herkennen. Sinds kort bestaat er in ons land een nieuw National Actieplan Leefmilieu-Gezondheid, NEHAP 3 (2023-2029). Hierin worden aanpassingsmaatregelen besproken, maar er is ook aandacht voor de uitstoot van broeikasgassen door de gezondheidssector en het beperken daarvan.

We weten bijvoorbeeld dat droogpoederinhalatoren duidelijk minder uitstoot veroorzaken dan dosisaerosols

Gezondheidszorg en BKG

“In welke mate zijn we als arts mee verantwoordelijk voor het uitstoten van broeikasgassen?”, vraagt dr. Hosten zich af. “Het gezondheidssysteem maakt intensief gebruik van industrieel vervaardigde instrumenten, die bijdragen tot de uitstoot van koolstofdioxide. Om dit effect te beperken, moet men in eerste instantie nagaan hoeveel broeikasgassen er precies worden uitgestoten. Op wereldschaal stoot de gezondheidssector jaarlijks net geen 3 Gt koolstofdioxide uit, goed voor ongeveer 5% van de globale uitstoot. We moeten onze koolstofvoetafdruk bepalen, rekening houdend met de rechtstreekse en onrechtstreekse uitstoot vanuit onze toeleveringsketen.”

Hoe kan men de uitstoot van BKG beperken?

“De uitstoot van broeikasgassen moet dringend naar beneden”, stelt dr. Hosten vast. “Hoe sneller we eraan beginnen, hoe gemakkelijker het zal gaan, wat ook het streefcijfer is. Het zal niet meevallen om onze broeikasuitstoot te beperken, want die parameter wordt sterk bepaald door ons economisch model. Tijdens de pandemie hebben we voor het laatst onze uitstoot met 5% kunnen reduceren – dat is de afname die we conform de akkoorden van Parijs jaarlijks moeten bereiken. We hebben dus dringend een plan nodig.”

Het Shift Project heeft een plan klaar om binnen de gezondheidssector de broeikasuitstoot te beperken. Geneesmiddelen en medical devices vertegenwoordigen 50% van de koolstofvoetafdruk van de gezondheidssector. “Als we onze voetafdruk willen verkleinen en toch onze plaats als belangrijke speler handhaven, dan moeten we ervoor zorgen dat de productie van essentiële geneesmiddelen een plek blijft zoeken in Europa. Wat het voorschrijfgedrag betreft, moeten we minder geneesmiddelen gaan gebruiken door nutteloze voorschriften en verspilling te vermijden. Voor voorschrijvers is het ook belangrijk oog te hebben voor de koolstofvoetafdruk van een geneesmiddel als dit even doeltreffend is als een equivalent met een grotere uitstoot.”

“De eerste maatregel is dat we vooral ons werk behoorlijk moeten doen en nutteloze voorschriften vermijden, bijvoorbeeld van geneesmiddelen zoals antibiotica, antidepressiva en PPI’s. Daarna rijst de vraag of vervanging mogelijk is: bestaat er een alternatief met een lagere uitstoot? Hier komt de levenscyclus van het product in beeld. Aan de hand van dit begrip is het mogelijk de koolstofuitstoot te berekenen vanaf het ontginnen van grondstoffen tot het einde van de levenscyclus. Er komen stilaan studies die de levenscyclus van een geneesmiddel analyseren, maar ze zijn jammer genoeg nog schaars. We weten bijvoorbeeld dat droogpoederinhalatoren duidelijk minder uitstoot veroorzaken dan dosisaerosols. Evenzeer gaat wegwerpmateriaal met een duidelijk hogere uitstoot gepaard dan herbruikbaar materiaal. En de uitstoot van paracetamol per os is lager dan die van intraveneuze vormen. Kortom, de boodschap is duidelijk: we moeten ons vragen stellen over de levenscyclus van geneesmiddelen die we voorschrijven, en de farmaceutische bedrijven ertoe aanzetten hierover de nodige informatie te verschaffen.”

Preventie telt ook

Er bestaan talrijke mogelijkheden om de uitstoot vanuit de gezondheidssector te beperken: het aanbrengen van isolatiemateriaal in ziekenhuizen, een beter voorschrijfgedrag, productieprocessen met zo weinig mogelijk uitstoot, andere voedingsgewoonten en transportmiddelen, … “Daarom moeten we ijveren voor meer gezondheidsvaardigheden en preventie”, commentarieert dr. Hosten.

En hij concludeert: “De ongunstige effecten van de klimaatverandering zijn talrijk en zeer uiteenlopend. Collectieve maatregelen, gebaseerd op wetenschappelijke gegevens, zijn de enige mogelijkheid om in de toekomst de gevaren het hoofd te bieden. Ze zijn ook de enige manier om tegemoet te komen aan de ontreddering van diegenen die beseffen hoe hoog de nood is.”

^(*) The Shifters Belgium zijn een spin-off van het Franse initiatief The Shifters (theshifters.org), dat ijvert voor een verminderde uitstoot van koolstofdioxide vanuit de economie.

Leerdoelen:
Na het lezen van dit artikel bent u vertrouwd met: 
- De oorzaken en het beloop van de klimaatverandering. 
- De drie factoren die de weerslag van de klimaatverandering bepalen. 
- Mogelijke pistes om de uitstoot van broeikasgassen vanuit de gezondheidszorg te reduceren. 
- De rol van educatie en preventiestrategieën om de vraag naar medische zorg te doen afnemen, zodat de weerslag daarvan op het klimaat beperkt wordt. 

AK Academy
Vervolledig de vragenlijst via deze link en behaal een accreditatiepunt.