In het Panzi ziekenhuis, zorg voor overlevenden van seksueel geweld

Sinds de hervatting van het conflict in het oosten van de Democratische Republiek Congo waarschuwen humanitaire organisaties voor een nieuwe opleving van seksueel geweld, dat sinds het begin van het jaar toeneemt in een regio die al getekend is door meer dan 30 jaar oorlog. In Bukavu wordt het Panzi ziekenhuis, opgericht door Dr Denis Mukwege, geconfronteerd met een massale toestroom van slachtoffers, waaronder veel minderjarigen.

Een verslag door Patricia Huon en Caroline Thirion, met steun van het Fonds pour lejournalisme.

Bukavu, in het oosten van de Democratische Republiek Congo. "Waarom tril je zo? Maak je geen zorgen, alles komt goed. Sylvie Mwambali is gynaecoloog in het Panzi-ziekenhuis,

Ze probeert het jonge meisje dat ze onderzoekt gerust te stellen. Terwijl ze de ultrageluidsonde over haar buik laat gaan, houdt ze haar hand vast: "Wat je hoort is de hartslag van de baby. Esther is net 16 geworden, ze is doodsbang en haar eigen hart gaat tekeer. "Ik kwam een paar soldaten tegen op de weg, het was een klein, bossig pad", vertrouwt ze me toe. "Ze bedreigden me, ze waren gewapend. Ik zei dat ik het niet wilde, maar ze sloegen me en verkrachtten me. Later begon mijn buik op te zwellen en realiseerde ik me dat ik zwanger was.

Sinds de hervatting van het conflict tussen de M23-rebellen, gesteund door Rwanda, en de Congolese strijdkrachten en hun bondgenoten, maken humanitaire organisaties melding van een nieuwe explosie van seksueel geweld in het oosten van de DRC, een regio die al meer dan 30 jaar wordt verscheurd door oorlog. Deze aanrandingen worden toegeschreven aan alle partijen in het conflict, maar ook aan burgers in een context van grote onveiligheid.

"Ze is vijf maanden zwanger", legt Mwambali uit. "Het probleem met verkrachting is dat als ze niet binnen drie dagen komen, ze de preventiekit niet meer kunnen krijgen. In dat geval eindig je met een ongewenste zwangerschap. Ik heb gemerkt dat door de onveiligheid en de angst om te reizen, steeds meer patiënten maanden na het incident bij ons komen. En ik denk dat veel overlevenden helemaal geen zorg krijgen.

Het jonge meisje zal een bloedtest ondergaan om seksueel overdraagbare aandoeningen uit te sluiten. " Ze woont ver weg van hier en de wegen zijn niet veilig, dus ze zal in het ziekenhuis blijven tot ze bevalt ", zegt de gynaecoloog. "Op deze leeftijd is haar bekken nog niet volledig gevormd, dus misschien heeft ze een keizersnede nodig.

Denis Mukwege, 30 jaar strijd voor Congolese vrouwen

In het begin van de jaren '90 stelde de Congolese gynaecologisch chirurg Denis Mukwege zich ten doel de moedersterfte terug te dringen door een betere toegang tot de juiste zorg te bieden.

Geboren in 1955 in Bukavu, in het oosten van de Democratische Republiek Congo, specialiseerde hij zich na zijn studie geneeskunde in Burundi in gynaecologie en verloskunde aan de universiteit van Angers in Frankrijk en wilde hij zijn expertise ten dienste stellen van zijn land.

In die tijd escaleerden de politieke en etnische spanningen in het gebied van de Grote Meren. Een dodelijke spiraal die leidde tot de genocide op de Tutsi's in Rwanda in 1994, waarbij meer dan 800.000 mensen werden afgeslacht. Haat en wrok kennen geen grenzen. Twee jaar later, in het oosten van de DRC, in Lemera, in de heuvels dicht bij de grenzen van Burundi en Rwanda, wordt het ziekenhuis van Dr. Mukwege overspoeld door chaos. Terwijl hij weg was, werden een aantal patiënten en medisch personeel gedood door Tutsi-milities, gesteund door het Rwandese leger, die in hun jacht op ontsnapte Hutu-genocidairs verwikkeld raakten in een cyclus van geweld.

In 1997 werd rebellenleider Laurent-Désiré Kabila geïnstalleerd als president. Denis Mukwege ging in ballingschap in Kenia. Hij keerde een jaar later terug en begon met de bouw vaneen ziekenhuis in Panzi, een buitenwijk van Bukavu. Al snel specialiseerde hij zich in de behandeling van slachtoffers van seksueel geweld. Al drie decennia lang zijn de lichamen van jonge meisjes en vrouwen in het oosten van de DRC het toneel van een epidemie van verkrachting en wreedheid, die voortduurt in een klimaat van straffeloosheid.

Tegen deze achtergrond is Denis Mukwege ook een woordvoerder geworden voor alle overlevenden, in de DRC en over de hele wereld. In 2018 ontving hij de Nobelprijs voor de Vrede voor zijn inzet.

Sinds de opening zijn bijna 90.000 overlevenden behandeld in het Panzi ziekenhuis of door de mobiele klinieken die in de landelijke gebieden actief zijn.

Panzi heeft momenteel de capaciteit om vier mobiele teams tegelijk in te zetten: twee medische teams (arts, verpleegkundige, psycholoog en psychosociaal assistent) en twee medisch-chirurgische teams (uroloog/gynaecoloog, chirurg, assistent-chirurg, psycholoog en anesthesist). "We doen ons best om de bevolking te helpen, vooral degenen die geïsoleerd zijn," zegt Dr. Josué Mungwete, plaatsvervangend medisch directeur.

"Het doel is om te doden of ernstig letsel te veroorzaken ".

Maar dit is slechts het topje van de ijsberg. Sinds de intensivering van het conflict melden humanitaire organisaties een toename van het aantal gevallen van verkrachting. Antonio Silento, medisch manager voor Artsen zonder Grenzen, beschrijft een alarmerende situatie: "De afgelopen drie jaar hebben we een explosie gezien in het aantal gevallen, na de hervatting van het conflict tussen de verschillende gewapende groepen. In de klinieken die we ondersteunen, melden zich elke dag nieuwe overlevenden. Soms worden ook mannen verkracht". Een diepe crisis die gezinnen en gemeenschappen verwoest. Misdaden die meestal in stilte worden gepleegd.

Uit angst voor zijn veiligheid moest Denis Mukwege Panzi ontvluchten toen de M23 begin februari Bukavu innam. Maar zijn teams zijn nog steeds ter plaatse.

"Het is niet de eerste keer dat dit gebeurt, het is een situatie die steeds terugkeert," betreurt Dr. Mwambali. "In tijden van instabiliteit zijn vrouwen en kinderen de eerste slachtoffers. We dragen geen wapens, we nemen niet deel aan het conflict, maar we lijden wel. Deze tragedie is verre van uniek voor de DRC.Van het seksuele geweld na orkaan Katrina, tot de oorlog in voormalig Joegoslavië, tot de Yezidi-vrouwen die in slavernij zijn gebracht door Islamitische Staat, of de Japanse "troostvrouwen" die tot prostitutie werden gedwongen tijdens de Tweede Wereldoorlog, vrouwen lijden wanneer dingen uit elkaar vallen.

"Het is alsof de film zichzelf herhaalt. Het kleine meisje dat een kind gaat krijgen is getraumatiseerd", zegt de arts, die schat dat ongeveer een derde van de zwangerschappen na verkrachting minderjarigen betreft. "Hoe gaat ze voor haar kind zorgen? Sommigen zullen het bij de geboorte afwijzen, anderen worden weggejaagd door hun familie die het niet accepteert. Misschien zien we wel een generatie psychopaten opgroeien. Wat kunnen we doen om hier een eind aan te maken, vooral zolang het onbestraft blijft?

In het Panzi ziekenhuis werken tien gynaecologen ( in totaal zijn er 17 werkzaam in de provincie Zuid-Kivu). Het ziekenhuis heeft de capaciteit om complexe gynaecologische trauma's te behandelen, zoals obstetrische fistels of prolapses, die soms het gevolg zijn van bijzonder wrede verkrachtingen: groepsverkrachtingen, vaginale wonden veroorzaakt door kogels of steekwonden , etc. "In gevallen van seksueel geweld is het ziekenhuis in staat om de meest ernstige gevallen te behandelen. Bij seksueel geweld kunnen er inwendige verwondingen zijn", zegt Sylvie Mwambali, "vooral wanneer er stukken hout, een speer of een ander voorwerp worden ingebracht, waardoor er wonden ontstaan. Deze verkrachtingen zijn extreem wreed. Het doel is om te doden of diep te verwonden".

De DRC heeft een hoog moedersterftecijfer (427 moedersterfgevallen per 100.000 geboorten, tegenover 7,6 in België).

Het Panzi-ziekenhuis beschikt over een kraamafdeling. Slachtoffers van seksueel geweld krijgen gratis verzorging, inclusief behandeling en preventie van seksueel overdraagbare aandoeningen en noodanticonceptie.

België heeft de opleiding van verschillende leden van het medisch team van Panzi gesteund: 13 gespecialiseerde artsen werden in Brussel opgeleid in de ziekenhuizenSaint-Pierre, Saint-Lucen Erasme.

Artsen die ook het hoofd behandelen

De nawerkingen van verkrachting zijn natuurlijk ook psychologisch. Overlevenden durven vaak niet te praten over wat ze hebben meegemaakt uit angst om gestigmatiseerd te worden. Hun zwijgen verraadt een diepgeworteld trauma: "Toen ik hier kwam, kon ik niet praten, mijn geheugen werkte niet. Ik kon me niet eens herinneren wat die mensen me hadden aangedaan ", zegt een vrouw van in de vijftig. "Ik was net een gekke vrouw. Ik heb het mijn familie niet verteld. Ze weten alleen dat ik het huis verliet om aardappelen te gaan kopen.

Bij Panzi wordt elke patiënt verzorgd door een "maman-chérie", de spreektaalnaam voor psychosociale assistenten. Zij is de eerste die de patiënt verwelkomt, begeleidt haar naar de artsen en psychologen en zorgt ervoor dat ze de hulp krijgt die ze nodig heeft om te herstellen. Soms volgt ze hen zelfs nadat ze naar huis zijn teruggekeerd, om hun familie en buren bewust te maken zodat ze gemakkelijker worden geaccepteerd. "We moeten ze weer hoop geven. Wat er is gebeurd, was niet hun schuld," zegt een van de zeventien moedersteri's die in het ziekenhuis werken. "Ik praat met ze. Ik probeer hun lijden om te zetten in kracht. Als ze weer de wil hebben om te leven, kunnen ze weer in de gemeenschap integreren.

De verhalen lijken op elkaar en herhalen zich: "We gingen hout halen in het bos om te verkopen. Deze mannen verkrachtten ons. Ze waren met z'n drieën, één met een pistool en de andere twee met stokken. Ik wist dat vrouwen die verkracht waren hier in het ziekenhuis behandeld werden. Ze gaven me wat medicijnen en gaven me een injectie. Het is ter bescherming tegen AIDS en zwangerschap". We mogen dit geweld niet bagatelliseren of accepteren dat het dagelijkse kost is geworden.

"Wat er is gebeurd is ernstig, maar we gaan je helpen om het te boven te komen", zegt Jean Bosco Birengamine Mutagoma, een klinisch psycholoog, tegen deze patiënt, een moeder van drie jonge kinderen.

- Ik ben een dokter die het hoofd behandelt. Weet je wat een psycholoog is?

- Ja, dat is een dokter die je van slechte gedachten afhelpt.

Hoewel ze zegt dat haar man haar steunt, is ze niet immuun voor het stigma. "Veel vrouwen hebben hetzelfde meegemaakt als ik, maar niemand praat erover", zegt ze. "Ik weet dat de buren het weten. Ik weet niet of ik mijn huis uit durf als ik thuiskom."

Hij liet haar een paar ademhalingsoefeningen oefenen, die ze dan kon herhalen als haar angst haar te veel werd : "Deze dingen die ik hier net heb gedaan, doe ik vaak om te proberen te ontspannen. Mijn lichaam, mijn geest, alles was geblokkeerd. Ik moet veel gedachten kwijt, dus dit helpt me enorm.

Deze getuigenissen en een oorlog die nooit lijkt te eindigen, eisen ook hun tol op de geestelijke gezondheid van de medische staf. "Veel van mijn medewerkers hebben een burn-out," zegt de psycholoog. "Het is een zeer traumatische situatie en je moet een manier vinden om te kunnen blijven werken zonder in te storten.

Een holistische aanpak die uniek is in de wereld

Op de dag in kwestie werden zo'n vijftig patiënten meegenomen voor een frisse neus in een religieus centrum met een tuin en uitzicht over het Kivumeer. Ze sprongen op en neer: "In het meer, bij het meer..." riepen ze in koor. Het is een moment van lichtheid, een poging om de ziel te helen. "Het is een spel," legt een van de leiders uit. "Zodra je de stap zet, laat je al je problemen achter in het water en kom je sterker terug aan wal. Rijkdom gaat niet alleen over uitrusting. Het is ook mentale kracht, de innerlijke kracht die je in staat stelt om alle moeilijkheden het hoofd te bieden.

Het Panzi-team vecht om het taboe te doorbreken en om overlevenden in staat te stellen hun waardigheid terug te krijgen en de moed om verder te gaan. "Wat ik waardeer aan Panzi is dat we de therapieën proberen aan te passen aan onze cultuur", zegt "Maman Sylvie", zoals haar patiënten haar liefkozend noemen. "We gebruiken dans, zang... Het is belangrijk.

Dit model van holistische zorg is overal ter wereld met succes toegepast, onder andere in de Centraal-Afrikaanse Republiek, Ethiopië, Oekraïne, Colombia en Irak.

Vrouwen kunnen ook profiteren van activiteiten die economische re-integratie bevorderen. De Panzi Foundation werd in 2008 opgericht om het werk van het ziekenhuis aan te vullen. Zij runt met name Maison Dorcas, een opvangcentrum waar overlevenden voor zes maanden worden opgevangen en cursussen volgen op het gebied van naaien, alfabetisering, IT, schoonheidsverzorging en timmerwerk.

Ze worden ook aangemoedigd om gerechtigheid te zoeken, ondanks de angst voor represailles, de schaamte en de tekortkomingen van het Congolese rechtssysteem. " Naar de rechtbank gaan kan een hindernisbaan zijn. Wat doe je als je om bewijzen wordt gevraagd en je niet eens weet wie je heeft aangevallen?", dringt aan bij een jonge feministische studente rechten, die ook wijst op de "corruptie" van bepaalde magistraten en op buitengerechtelijke schikkingen tussen families, vaak ten nadele van het slachtoffer.

Gezien het gebrek aan middelen waarover de Congolese staat beschikt, pleiten sommigen voor de oprichting van een internationaal strafhof om verkrachtingen te berechten die in het kader van conflicten zijn gepleegd, zoals het geval was in Joegoslavië en Rwanda. Het idee, geopperd door Congolese activisten waaronder Dr. Mukwege, is tot nu toe mislukt door gebrek aan politieke wil.

VN stelt ernstige misdaden en schendingen van internationaal recht aan de kaak

In de marge van de sluiting van de 80ᵉ Algemene Vergadering van de Verenigde Naties in New York op 23 september, riep Dr. Mukwege opnieuw op om de vrede te herstellen en gerechtigheid te garanderen voor de slachtoffers van het geweld in het oosten van de DRC, tegenover de massale mensenrechtenschendingen die nog steeds doorgaan.

Het jaarverslag van de Hoge Commissaris voor de Mensenrechten van de Verenigde Naties (UNHCHR), dat op 5 september werd gepubliceerd, bevestigt dat er tussen januari en juli 2025 "ernstige schendingen en misbruiken die mogelijk misdaden zijn volgens het internationaal recht" werden gepleegd in de context van de intensivering van de vijandelijkheden in de provincies Noord- en Zuid-Kivu.

De bevindingen van een onderzoekscommissie in opdracht van het OHCHR, die tussen maart en augustus 2025 de DRC, Rwanda, Burundi en Oeganda bezocht, tonen een alarmerende toename van seksueel geweld in januari, met een verdrievoudiging van het aantal gevallen waarbij kinderen betrokken waren.

Deze misdaden, gepleegd door alle partijen in het conflict - de M23, de Rwandese en Congolese strijdkrachten, de Wazalendo groepen en de FDLR milities - betreffenvoornamelijk vrouwen en meisjes, soms jonger dan tien jaar, maar ook mannen en jongens.

Het gerapporteerde geweld is extreem bruut: groepsverkrachtingen, ontvoeringen en seksuele slavernij, verkrachting als vergelding,etc. Naast het directe leed wijst het rapport ook op de grote medische en psychosociale gevolgen: posttraumatische stress, depressie, HIV-infectie, ongewenste zwangerschappen, onvruchtbaarheid, afwijzing door familie en gemeenschap en schooluitval voor de jongste slachtoffers.

Straffeloosheid wordt volgens het Gezamenlijk Bureau voor de Mensenrechten van de VNverergerd doordat veel vermeende of veroordeelde daders van seksuele misdrijven tijdens de inname van Goma en Bukavu door de M23-rebellen zijn ontsnapt, waardoor overlevenden en getuigen worden blootgesteld aan een verhoogd risico op represailles. Het rapport concludeert dat deze situatie een dringende en gecoördineerde reactie vereist, die medische zorg, psychosociale ondersteuning en effectieve juridische actie combineert.