Wateroverlast in Vlaamse ziekenhuizen

Artsenkrant onderzocht hoe kwetsbaar ziekenhuizen in Vlaanderen zijn voor wateroverlast door hevige neerslag.

Voor dit onderzoek selecteerden we alle vestigingen van algemene en universitaire ziekenhuizen in Vlaanderen waar een spoeddienst aanwezig is. Campussen zonder spoeddienst en psychiatrische ziekenhuizen lieten we om praktische redenen buiten beschouwing. De lijst met locaties die we onderzochten telde 65 adressen.

Om na te gaan of die overstromings- gevoelig zijn, gebruiken we de 'Over- stromingsgevaar- en risicokaarten' van de Vlaamse Milieumaatschappij (VMM). Deze digitale kaarten tonen voor elke locatie op het grondgebied van Vlaanderen de kans op wateroverlast doordat rivieren, kanalen of beken buiten hun oevers treden ('fluviale' overstromingen) en door hevige regenval ('pluviale' overstromingen).

De achterliggende rekenmodellen houden rekening met onder meer het reliëf, de bodemsoort en de verharding, om het lokale overstromingsrisico zo accuraat mogelijk te modelleren.

De kaarten hebben twee tijdsdimensies. De eerste dimensie toont het risico op overstromingen bij het huidige klimaat; de tweede toont het risico bij het klimaat dat verwacht wordt tegen het jaar 2050. Door de klimaatverandering vergroot immers de kans op beide types wateroverlast. Warmere lucht kan meer water ophouden, waardoor er ook meer neerslag kan vallen. Als die neerslag over langere perioden gespreid is, neemt vooral het risico op fluviale overstromingen toe. Korte, intense wolkbreuken vergroten dan weer het risico op een pluviale overstroming.

Honderdjarige bui

Voor ons onderzoek keken we naar het pluviaal overstromingsgevaar in het toekomstig klimaat (2050). We kozen daarbij voor een scenario met 'middelgrote kans'. Dat is een regenbui die statistisch eens per honderd jaar voorkomt - anders gezegd: in het toekomstig klimaat is er elk jaar één kans op honderd op zo'n regenbui. (De kaarten tonen ook scenario's met een 'hoge kans' - een regenbui die eens per tien jaar voorkomt - en met een 'lage kans' - een regenbui die eens per duizend jaar voorkomt). Wellicht ten overvloede: het is niet zo dat men na zo'n bui voor honderd jaar veilig is.

In het rekenmodel van de VMM komt zo'n 'honderdjarige bui' overeen met een bui waarbij op een periode van 48 uur 120 liter neerslag per vierkante meter valt, met een piek van 50 liter per uur, zegt Bram Vogels, teamverantwoordelijke Watertoets bij de VMM. "Het is echter niet zo dat een 'honderdjarige' bui die we doorrekenen voor het klimaat 2050 voordien nooit kan voorkomen", verduidelijkt hij. "Die kan bij wijze van spreken morgen al vallen; alleen zal de kans op zo'n bui in 2050 aanzienlijk groter geworden zijn dan vandaag."

26 kwetsbare ziekenhuizen

Volgens de simulaties die we onderzochten, zijn in het toekomstig klimaat 26 van de 65 Vlaamse ziekenhuizencampussen met spoeddienst kwetsbaar voor dergelijke pluviale overstromingen met middelgrote kans. Meer dan één op drie ziekenhuizen dreigt dus ooit met de voeten in het water te staan. De kwetsbare locaties zijn over heel Vlaanderen verspreid; geen enkele provincie is veilig.

Wat de kaarten van de VMM niet tonen, is de specifieke situatie van elk ziekenhuis. In het rekenmodel is elk gebouw 'ondoordringbaar': het water komt tot tegen de buitenmuur, maar dan weet het model niet hoe het verder gaat. Het is mogelijk dat alleen de parking rond het ziekenhuis blank komt te staan, maar het is evengoed mogelijk dat het water via kwetsbare punten zoals deuren, keldergaten of de inrit van ondergrondse parkeergarages een weg naar binnen zoekt.

Artsenkrant contacteerde daarom de 26 kwetsbare ziekenhuizen met de vraag of ze zich van het risico bewust zijn, hoe ze de situatie op het terrein inschatten, en of ze al maatregelen hebben genomen tegen wateroverlast. In ons volgende nummer leest u hun reacties.

Bereikbaarheid

Wateroverlast op eigen domein is echter niet het enige risico waarmee de ziekenhuizen rekening moeten houden. Bij verschillende vestigingen die we onderzochten, lopen in het scenario (middelgrote kans op pluviale overstroming volgens het klimaatmodel 2050) de omliggende straten onder water - ook bij ziekenhuizen die volgens het model zelf de voeten droog kunnen houden.

"Dat toegangswegen naar ziekenhuizen in een scenario met een honderd- jarige bui onder water staan, is in verstedelijkte regio's bijna een zekerheid", zegt Bram Vogels. "Er valt meer neerslag dan er afgevoerd kan worden, en door de verharding kan dat water nergens naartoe."

De kaarten van de VMM tonen ook de verwachte waterdiepte en stroomsnelheid bij de verschillende scenario's. Zo kan per locatie het risico ingeschat worden dat het ziekenhuis tijdelijk van de buitenwereld wordt afgesneden. "Een verwachte waterdiepte van 30-40 cm lijkt misschien niet veel, maar wil jij riskeren om daar met een MUG door te rijden? Bij dit scenario moet je er dus sowieso rekening mee houden dat het ziekenhuis en de spoeddiensten gedurende enige tijd niet bereikbaar zullen zijn", zegt Bram Vogels.

Waterrobuuste ziekenhuizen

Vlaanderen is uiteraard niet de enige regio met dit probleem. Het onafhankelijke Nederlandse onderzoeksinstituut TNO bracht al in 2015 een rapport uit waarin de 'waterrobuustheid' van Nederlandse ziekenhuizen werd onderzocht.

Volgens TNO ligt ongeveer 75% van de Nederlandse ziekenhuislocaties in een gebied met een fluviaal overstromingsrisico. Volgens het rapport kunnen alle Nederlandse ziekenhuizen te maken krijgen met tijdelijke pluviale wateroverlast als gevolg van extreme regenval.

Hoe het met bereikbaarheid zit, werd vorig jaar onderzocht door een Nederlands onderzoekscollectief bestaande uit Investico, NU.nl, De Gelderlander, De Stentor en De Groene Amsterdammer. Uit hun simulaties blijkt dat 17 van de 77 Nederlandse ziekenhuizen die acute zorg verlenen, bij een zeer zware bui tijdelijk onbereikbaar worden doordat de toegangswegen onder water staan.

Aanbevelingen

Het TNO-rapport bevat concrete aanbevelingen om ziekenhuisinfrastructuur waterrobuust te maken. Specifiek voor wateroverlast door hevige regenval stelt TNO de volgende maatregelen voor:

? op het terrein maatregelen treffen zodat water kan infiltreren of snel kan worden afgevoerd;

? maatregelen treffen rondom het ziekenhuisterrein, zodat geen regenwater van hoger gelegen gedeelten naar het ziekenhuisterrein kan stromen;

? de capaciteit van de hemelwaterafvoer (HWA) aanpassen op extreme watertoevoer, waarbij koppelstukken zodanig aan elkaar bevestigd zijn dat ze extreme waterdruk aankunnen;

? geen vitale functies en noodzakelijke technische voorzieningen ondergronds (in een kelder of souterrain) huisvesten;

? maatregelen treffen om wateroverlast op de begane grond te voorkomen. Bijvoorbeeld door vitale functies en noodstroomvoorzieningen hoger te situeren dan de mogelijke overstromingshoogte;

? geen kruipruimten realiseren (met bekabeling voor noodzakelijke technische installaties) die niet waterbestendig zijn;

? het vuilwatersysteem voorzien van terugslagkleppen of pompinstallatie om terugstromen te voorkomen;

? specifieke maatregelen nemen, zodat iedereen in de organisatie zich bewust is wat er moet gebeuren bij extreme regenval.

TNO merkt op dat een deel van de bovenstaande maatregelen alleen bij (volledige) nieuwbouw goed te implementeren is, en minder geschikt in geval van een renovatie of verbouwing.

G. van Beek e.a., Waterrobuustheid Nederlandse ziekenhuizen. TNO Report 2015 R11234.