Artistieke zoektocht naar koloniale sporen

Middelheim, bekend vanwege zijn beeldenpark, zijn jazzfestival, zijn universiteit, zijn ziekenhuis wordt deze zomer verrast door de aanwezigheid van Afrikaanse 'flâneurs' en 'flâneuses' die op zoek gaan naar sporen van het koloniale verleden van de Antwerpse site. Onder de naam Congoville wordt een unieke tentoonstelling gepresenteerd, tegelijk een onderzoek naar 'het koloniale geheugenverlies van de stad Antwerpen'.

U hebt er waarschijnlijk nooit bij stilgestaan, maar de Middelheimsite is sterk verankerd in het koloniale verleden van de havenstad Antwerpen én van België. Amper twee jaar nadat het land Congo 'erfde' van Leopold II, werd het Middelheimpark opgericht waar in 1920 de Koloniale Hogeschool (thans UAntwerpen) geopend werd.

Koloniale draaischijf

Hier werd de 'koloniale elite' geprepareerd voor een koloniaal avontuur in Belgisch Congo. De haven van Antwerpen vormde de verbinding met Congo en was de draaischijf van de handel in koloniale waren. Het prachtige café L'entrepôt du Congo aan de Antwerpse dokken getuigt van die periode, maar veel verder reikt de koloniale geschiedenis niet bij de doorsnee Sinjoor.

Daar brengen 15 kunstenaars van Afrikaanse roots of met een bijzondere binding met Afrika vandaag verandering in. Met de creatie van 'de stad' Congoville op de Middelheimsite gaan ze op zoek naar wat de Belgisch-Congolese gastcurator Sandrine Colard noemt "de fysieke en mentale sporen uit het koloniaal verleden in België" om zo Congoville te transformeren "van een creatie van koloniale uitbuiting naar een kaart voor een toekomstig postkoloniale utopie". Om dat te verwezenlijken nodigde de in de VS gevestigde curator (Ph.D Columbia University, New York) de kunstenaars uit om als zwarte 'flâneurs' door het park te struinen en hun blik te richten op Middelheim en op de metropool Antwerpen en de historische sporen die er zijn ingebed.

Verhalen achter de kunst

De openluchttentoonstelling omvat een 30-tal werken van 15 kunstenaars met een internationale uitstraling, zoals de Congolees Bodys Isek Kingelez, Pascale Marthine Tayou, Sammy Baloji en de vrouwelijke kunstenaars Zahia Rahmani, die momenteel in Centre Pompidou exposeert en Ângela Ferreira. Zij nemen je mee op een dekoloniale wandeling in het park, maar ook in de vroegere Koloniale Hogeschool, in het collectiepaviljoen en het Braempaviljoen. Een bezoekersgids en een podcast onthullen de verhalen bij de verrassende kunstwerken.

Hedendaagse Afrikaanse kunst is in belangrijke mate een verhalende kunst en dat is hier net zo. De kunstenaars gaan met alle materialen en alles wat ze maar kunnen vinden inventief aan de slag te gaan en transformeren het object tot kunst. Een hoop stenen ( La Paix des Braves) bij de kunstenaar van Afrikaanse origine, Pascale Marthine Tayou, of een zak met houtskool op een roestige fiets bij de Belgische kunstenaar Sven Augustijnen krijgen een symbolische artistieke betekenis en worden een ready-made pur sang, zoals de urinoir van Marcel Duchamp.

In vele werken is ook een dubbele bodem aanwezig, en op die manier wordt een onverwerkt verleden soms pijnlijk zichtbaar, tastbaar en voelbaar gemaakt. Samen vormen de kunstwerken stukjes van een puzzel die als je ze bij elkaar legt een historisch bewustzijn wakker maken over een verdrongen geschiedenis. En dat mag wel in een diverse stad als Antwerpen waar meer dan de helft van de inwoners een allochtone achtergrond heeft.

Leemte opvullen

Je mag rekenen op een wandeling van twee uur om alle werken te zien. Neem rustig de tijd om de verhalen achter het kunstwerk te doorgronden. Onderweg flaneer je langs kunstwerken van grote namen van de westerse kunst, zoals Auguste Rodin, Henry Moore, Ai Weiwei, Bruce Nauman, je geniet van Het Zotte Geweld van Rik Wouters. En je stelt je de vraag: waar zijn de Afrikaanse kunstenaars in de vaste collectie van het Middelheim? "Die zijn er (nog) niet", zegt Middelheimcurator Pieter Boons die ons op de tentoonstelling rondleidt. "In de hele collectie zit geen enkel werk van een Afrikaanse kunstenaar. In 70 jaar zijn er voornamelijk witte, westerse en mannelijke kunstenaars verzameld. Die beweging kunnen we onmogelijk inhalen maar we kunnen wel in de tentoonstellingen alternatieven bieden en samen nadenken over de verhalen die we doorgeven aan de volgende generaties."

Hopelijk is de aanwezigheid van de Afrikaanse 'flâneurs' in het museum niet louter van tijdelijke aard, maar blijven één of meerdere kunstwerken van de tentoonstelling Congoville voor altijd in Middelheim aanwezig als nieuwe aanwinst voor de collectie.